Ένα πρόσφατο άρθρο στο MIT Technology Review φέρει τον παράξενο τίτλο: «Ηθικά παραγόμενα “ανταλλακτικά” ανθρώπινα σώματα θα μπορούσαν να φέρουν επανάσταση στην ιατρική». Τρεις βιολόγοι και βιοηθικολόγοι του Στάνφορντ υποστηρίζουν τη χρήση των λεγόμενων bodyoids στην επιστήμη και την ιατρική. Ο αδόκιμος αυτός όρος αναφέρεται σε υποθετικά τροποποιημένα ανθρώπινα σώματα που θα δημιουργούνταν από βλαστοκύτταρα — σώματα που έχουν γενετικά αλλοιωθεί ώστε να μην αναπτύσσουν εγκέφαλο και, επομένως, υποτίθεται να στερούνται συνείδησης. Οι συγγραφείς παραδέχονται ότι ακόμη δεν έχουμε την τεχνική ικανότητα να δημιουργήσουμε τέτοια όντα, αλλά πρόσφατες πρόοδοι στα βλαστοκύτταρα, στην επεξεργασία του γονιδιώματος και στις τεχνητές μήτρες «ανοίγουν έναν δρόμο για την παραγωγή ζωντανών ανθρώπινων σωμάτων χωρίς τα νευρικά συστατικά που μας επιτρέπουν να σκεφτόμαστε, να έχουμε επίγνωση ή να αισθανόμαστε πόνο».
Αυστηρά μιλώντας, οι τεχνητές μήτρες δεν είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη των bodyoids. Ένα τέτοιο αναπρογραμματισμένο έμβρυο θα μπορούσε θεωρητικά να δημιουργηθεί στο εργαστήριο και να εμφυτευθεί σε μήτρα γυναίκας, όπως γίνεται στην εξωσωματική γονιμοποίηση. Όμως η ιδέα ότι μια οντότητα που θεωρείται υποανθρώπινη θα έπρεπε να γεννηθεί από ανθρώπινη μητέρα φαίνεται τόσο αποκρουστική, που ούτε αυτοί οι βιοηθικοί πρωτοπόροι τολμούν να το διανοηθούν.
Οι συγγραφείς παραδέχονται ότι πολλοί θα βρουν την προοπτική των bodyoids ανατριχιαστική, αλλά υποστηρίζουν ότι μια «δυνητικά απεριόριστη πηγή» από «ανταλλακτικά» ανθρώπινα σώματα θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμη και πρέπει να επιδιωχθεί. Θα μπορούσαμε, για παράδειγμα, να συλλέξουμε τα όργανα αυτών των — υποτιθέμενα — μη συνειδητών ανθρώπων και να διεξάγουμε πειράματα πάνω τους για να δοκιμάσουμε φάρμακα και άλλες ιατρικές παρεμβάσεις. Οι συγγραφείς μάλιστα προτείνουν ότι θα ήταν πιο ηθικό να κάνουμε δοκιμές φαρμάκων σε ανθρώπους που δεν μπορούν να αισθανθούν πόνο — επειδή στερούνται νευρικού συστήματος — παρά σε ζώα που νιώθουν πόνο. Ισχυρίζονται επίσης ότι υπάρχουν πιθανά οφέλη και για τα ζώα, καθώς θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε ζωικά bodyoids για να αποφύγουμε τον πόνο και τα βάσανα στα βοοειδή και στα χοιρινά που σφάζουμε για τροφή.
Τα ανθρώπινα bodyoids δεν είναι τελείως εκτός του πλαισίου της επιστημονικής πραγματικότητας. Επιστήμονες έχουν πρόσφατα παράγει «εμβρυοειδή» ή «συνθετικά έμβρυα» από αναπρογραμματισμένα βλαστοκύτταρα, χωρίς τη χρήση σπέρματος και ωαρίων. Τα εμβρυοειδή είναι ζωντανές οντότητες που φαίνεται να αναπτύσσονται όπως τα ανθρώπινα έμβρυα, αλλά υποτίθεται ότι στερούνται της δυνατότητας πλήρους ανθρώπινης ανάπτυξης. (Δεν το γνωρίζουμε με βεβαιότητα, καθώς συνήθως καταστρέφονται μετά από δεκατέσσερις ημέρες, πριν αρχίσουν να αναπτύσσονται η καρδιά και ο εγκέφαλος.) Όπως οι υποστηρικτές των εμβρυοειδών ισχυρίζονται ότι η καινοτομία τους επιτρέπει να αποφεύγονται τα ηθικά προβλήματα της έρευνας που καταστρέφει έμβρυα, έτσι και οι υπέρμαχοι των bodyoids προτείνουν ότι αυτά θα μας παρείχαν «ηθικά προερχόμενα “ανταλλακτικά” ανθρώπινα σώματα».
Ο χριστιανός ηθικολόγος Όλιβερ Ο’Ντόνοβαν περιέγραψε «μια θέση πολύ οικεία στην τεχνολογική κοινωνία: το να έχεις επιτύχει κάτι που δεν ξέρεις πώς να το περιγράψεις με υπευθυνότητα». Στην περίπτωση των bodyoids, θα έλεγα, οι υποστηρικτές δεν ξέρουν πώς να τα περιγράψουν καθόλου. Τους ακούει κανείς να σκοντάφτουν στις λέξεις τους και να ψάχνονται για περιγραφές.
Τα bodyoids είναι ανθρώπινα σώματα. Ή καλύτερα, ανθρώπινα ομοιώματα. Αλλά όχι «ανθρώπινα» με οποιονδήποτε ηθικά σχετικό τρόπο — άλλωστε δεν έχουν εγκέφαλο. Ωστόσο είναι αρκετά «ανθρώπινα» ώστε να μπορούμε να μαζεύουμε τα όργανά τους για μεταμόσχευση και να κάνουμε πειράματα επάνω τους για να δούμε πώς θα αντιδρούσαν «πραγματικοί» άνθρωποι στα φάρμακα. Πράγματι, ενδιαφέρουν τους επιστήμονες ακριβώς επειδή είναι, εν πολλοίς, τόσο ανθρώπινα. Αλλά, ταυτόχρονα, όχι αληθινά ανθρώπινα. Στις περισσότερες περιπτώσεις.
Τι είναι, λοιπόν, τα ανθρώπινα bodyoids;
Πολύ πριν οι βιοηθικολόγοι αρχίσουν να σκέφτονται ζωντανές — ή, τουλάχιστον, ημιζωντανές — ανθρώπινες υπάρξεις που στερούνται κάθε εγκεφαλικής λειτουργίας, τέτοια όντα είχαν εξερευνηθεί στη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας και στις ταινίες τρόμου. Η πιο ακριβής ονομασία για τέτοιο ον είναι «ζόμπι». Η έννοια έχει ρίζες στην αϊτινή λαογραφία, όπου ο όρος zonbi αναφέρεται σε πρόσωπο που έχει αναστηθεί με μαγικά μέσα για να υπηρετεί ως άβουλος δούλος. Το πρόβλημα με τη δημιουργία ζόμπι, μας προειδοποιούν οι ιστορίες, είναι ότι πάντα επιστρέφουν για να μας βλάψουν. Η δημιουργία τους υποβαθμίζει την ανθρωπιά μας.
Μήπως τα ζόμπι είναι ακριβώς ό,τι οι υποστηρικτές των bodyoids επιδιώκουν να φέρουν στην ύπαρξη — έναν άβουλο δούλο, βιολογικά και φυσιολογικά ανθρώπινο σε όλα τα σχετικά σημεία, που όμως μπορεί παρ’ όλα αυτά να υποβληθεί σε πειράματα, να συλλεχθούν τα όργανά του και να θανατωθεί χωρίς συνέπειες; Πράγματι, με τον τρέχοντα ορισμό του εγκεφαλικού θανάτου, μια τέτοια οντότητα δεν μπορεί πραγματικά «να σκοτωθεί», επειδή θεωρείται ήδη νεκρή. Και σε αυτό μοιάζει ξανά με ζόμπι. Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια ταινία Β-κατηγορίας με τίτλο «Η Εκδίκηση των Bodyoids».
Η έννοια του «εγκεφαλικού θανάτου» — ορισμένη ως ολική παύση όλων των εγκεφαλικών λειτουργιών — κατά κάποιον τρόπο άνοιξε τον δρόμο για τους υποστηρικτές της δημιουργίας και εκμετάλλευσης των bodyoids. Όπως επισημαίνουν οι συγγραφείς του άρθρου, «πρόσφατα έχουμε ακόμη αρχίσει να χρησιμοποιούμε για πειράματα τους “κινητοποιημένους νεκρούς” (animated cadavers) ανθρώπων που έχουν κηρυχθεί νομικά νεκροί, οι οποίοι έχουν χάσει κάθε εγκεφαλική λειτουργία αλλά των οποίων τα υπόλοιπα όργανα συνεχίζουν να λειτουργούν με μηχανική υποστήριξη». Τι να σκεφτούμε για τον όρο «κινητοποιημένος νεκρός», που φαίνεται να εκφράζει μια ευθεία αντίφαση;
Οι υπέρμαχοι του κριτηρίου του εγκεφαλικού θανάτου ισχυρίζονται ότι ο θάνατος είναι η διάσπαση του ενιαίου οργανισμού και ότι ο εγκέφαλος είναι υπεύθυνος για τη διατήρηση της οργανικής ενότητας. Οι φιλελεύθεροι βιοηθικολόγοι επίσης υποστηρίζουν ότι, χωρίς συνείδηση, μπορεί να υπάρχει ένα ζωντανό ανθρώπινο ον, αλλά δεν υπάρχει ηθικά ή νομικά σημαντική «προσωπικότητα». Αυτά τα επιχειρήματα, ωστόσο, δεν αντέχουν σε σοβαρό έλεγχο. Ο εγκέφαλος ρυθμίζει τη συντονισμένη δραστηριότητα των άλλων οργάνων· δεν δημιουργεί από μόνος του αυτή τη συντονισμένη δραστηριότητα. Αυτό επιτυγχάνεται από την οργανική, μορφική ενότητα του σώματος ως σύνολο — την οποία η σύγχρονη επιστήμη, με την τάση της να αναλύει το σώμα σε τμήματα, δεν βλέπει επαρκώς.
Αν και ένας ασθενής με εγκεφαλικό θάνατο δεν εμφανίζει λειτουργική ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου, ο ασθενής συνεχίζει, με τη βοήθεια μηχανημάτων, να αναπνέει και να κυκλοφορεί αίμα. Τα όργανα συνεχίζουν να λειτουργούν και παραμένουν κατάλληλα για μεταμόσχευση. Το σώμα ενός εγκεφαλικά νεκρού ατόμου σε αναπνευστήρα διατηρεί την ομοιόσταση και τον συντονισμό λειτουργιών: τα νεφρά παράγουν ούρα· το ήπαρ παράγει χολή· το ανοσοποιητικό σύστημα καταπολεμά λοιμώξεις· οι πληγές επουλώνονται· τα μαλλιά και τα νύχια μεγαλώνουν· οι ενδοκρινείς αδένες εκκρίνουν ορμόνες· σπασμένα κόκαλα ενώνονται και το δέρμα επανορθώνεται· τα παιδιά αναπτύσσονται αναλογικά καθώς μεγαλώνουν. Έγκυες μητέρες μπόρεσαν μάλιστα να κυοφορήσουν και να φέρουν σε πέρας κυήσεις μετά από εγκεφαλικό θάνατο, μερικές φορές για μήνες. Σκεφτείτε την αντίφαση σε έναν τίτλο όπως: «Γυναίκα από τη Βιρτζίνια, εγκεφαλικά νεκρή, πεθαίνει μετά τον τοκετό».
Κατά τα φαινόμενα, ένας ασθενής σε αυτή την κατάσταση δεν φαίνεται να είναι, στην πραγματικότητα, νεκρός. Ορισμένοι ιατρικοί ηθικολόγοι έχουν, λοιπόν — και μάλλον ορθά — αμφισβητήσει την εγκυρότητα του «εγκεφαλικού θανάτου» ως κριτήριο του θανάτου. Το κριτήριο αυτό αναπτύχθηκε από μια επιτροπή της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ το 1968 για να απελευθερώσει ΜΕΘ και να προωθήσει τις μεταμοσχεύσεις — με τον ίδιο τον θάνατο να λειτουργεί ως θεμέλιο για την επιχείρηση των μεταμοσχεύσεων οργάνων. Διότι η μεταμόσχευση στηρίζεται σε ένα παράδοξο, ακόμη και σε μια αντίφαση: έναν «νεκρό» δότη του οποίου το σώμα, με τα πολύτιμα όργανά του, εξακολουθεί να είναι ζωντανό.
Αφού κάποιος κηρυχθεί εγκεφαλικά νεκρός, εάν η οικογένεια αρνηθεί τη δωρεά οργάνων ή εάν τα όργανα κριθούν ακατάλληλα για μεταμόσχευση, προκύπτουν προβλήματα πρακτικά και ηθικά. Μόλις απενεργοποιηθεί ο αναπνευστήρας, η καρδιά του ασθενούς μπορεί να συνεχίσει να χτυπά για μερικά λεπτά ή και για λίγες ώρες (ειδικά αν ο ασθενής είναι νεογνό). Σίγουρα δεν θα στέλναμε έναν τέτοιο «νεκρό» ασθενή στο νεκροτομείο ούτε θα τον καίγαμε ή θα τον θάβαμε ενώ η καρδιά του εξακολουθεί να χτυπά. Θα έπρεπε, λοιπόν, να χορηγηθεί ένα φάρμακο, όπως το χλωριούχο κάλιο, για να σταματήσει η καρδιά του υποτίθεται ήδη νεκρού ασθενούς; Σε ορισμένες περιπτώσεις, περιμένουμε μία ή δύο ημέρες πριν απενεργοποιήσουμε τα μηχανήματα ενός ασθενούς που έχει κηρυχθεί εγκεφαλικά νεκρός, ώστε να δοθεί χρόνος στην οικογένεια να ταξιδέψει και να βρίσκεται στο πλευρό του όταν ο αναπνευστήρας διακοπεί και, τελικά, η καρδιά σταματήσει. Θα είναι η οικογένεια μάρτυρας του πραγματικού θανάτου του ασθενούς ή απλώς της παύσης των προσπαθειών να «ζωντανέψουμε» έναν ήδη νεκρό σκελετό; Αν ισχύει το δεύτερο, γιατί η οικογένεια θα ήθελε να είναι παρούσα;
Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις ιδιομορφίες και παραλογισμούς, που πηγάζουν από τη νομική φαντασίωση ότι ο εγκεφαλικός θάνατος ταυτίζεται με τον θάνατο του προσώπου, ο όρος «ολική εγκεφαλική ανεπάρκεια» φαίνεται πιο ακριβής από τον «εγκεφαλικό θάνατο». Δείχνει ένα μη αναστρέψιμο κώμα, όχι ένα νεκρό σώμα. Ίσως, όπως πολλοί υποθέτουν, ένα τέτοιο άτομο «θα ήταν καλύτερα νεκρό». Βεβαίως, σε μια κατάσταση όπου η ουσιαστική αποκατάσταση της ανθρώπινης λειτουργίας είναι αδύνατη, είναι ηθικά επιτρεπτό να διακόπτονται μέτρα που παρατείνουν τη ζωή, όπως οι αναπνευστήρες ή η χορήγηση αντιβιοτικών. Παρ’ όλα αυτά, ένα τέτοιο άτομο δεν είναι ακόμη νεκρό.
Πράγματι, οι υποστηρικτές των bodyoids, που θα στερούνταν εξίσου κάθε εγκεφαλικής λειτουργίας, δεν υποστηρίζουν ότι ένα bodyoid είναι νεκρό — απλώς ότι δεν είναι άνθρωπος. Τα bodyoids ενδιαφέρουν, επειδή θα ήταν ζωντανά και ανθρώπινα σε όλα τα επιστημονικά σχετιζόμενα σημεία. Στο σημείο αυτό οι συγγραφείς του Στάνφορντ αναγνωρίζουν ένα σοβαρό ενδεχόμενο: «Ίσως το βαθύτερο [ηθικό] ζήτημα είναι ότι τα bodyoids μπορεί να μειώσουν την ανθρώπινη υπόσταση πραγματικών ανθρώπων που στερούνται συνείδησης ή αισθητικότητας», όπως όσοι βρίσκονται σε κώμα ή τα μωρά που γεννιούνται χωρίς εγκεφαλικό φλοιό (μια σοβαρή κατάσταση γνωστή ως ανεγκεφαλία).
Ωστόσο, οι συγγραφείς περνούν γρήγορα πάνω από αυτή την ανησυχία. Υποστηρίζουν ότι, όπως ένα bodyoid, και μια αρκετά λεπτομερής κούκλα θα μπορούσε να μοιάζει πολύ με εμάς· αυτό όμως δεν την κάνει ανθρώπινη. Αλλά κανείς δεν προτείνει επιστημονικά πειράματα πάνω σε κούκλες — και για καλό λόγο. Όσο ρεαλιστικές κι αν φαίνονται, δεν είναι άνθρωποι και, σε αντίθεση με ένα bodyoid, δεν έχουν αξία για την επιστήμη και την ιατρική.
Η αξία ενός bodyoid για την επιστήμη και την ιατρική βρίσκεται ακριβώς στο τι θα ήταν: όχι ένα ζόμπι, όχι ένα νεκρό σώμα, όχι μια κούκλα που μιμείται τη μορφή του ανθρώπου. Θα ήταν ένα βαθιά ανάπηρο ανθρώπινο ον, σχεδιασμένο και δημιουργημένο για να είναι βαθιά ανάπηρο — ένα ευάλωτο ανθρώπινο ον τόσο απολύτως αβοήθητο και άφωνο που θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί χωρίς επιπτώσεις.
Αν αυτό ισχύει, θα εγκρίνουμε αυτό το μακάβριο έργο μόνο αν εμείς οι ίδιοι είχαμε, κατά κάποιον τρόπο, γίνει — για να το πούμε έτσι — ηθικά ζόμπι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου